Ostrożnie z wypłatami na rzecz wspólników spółki w trudnej sytuacji finansowej

2017-11-23

W pewnych przypadkach wspólnicy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie mogą otrzymywać wypłat z jej majątku. Taką sytuację reguluje art. 189 § 2 Kodeksu spółek handlowych. Przewiduje on zakaz wypłat z majątku spółki potrzebnego do pełnego pokrycia kapitału zakładowego. Chociaż przepis ten obowią- zuje już prawie 17 lat, część związanych z nim zagadnień nadal budzi w piśmiennictwie istotne wątpliwości interpretacyjne. Z drugiej strony, regulacja ta rzadko jest przedmiotem analizy w orzecznictwie. Przekłada się to na problemy przy jej stosowaniu i trudno- ści przy jednoznacznej ocenie zagrożeń związanych z jej naruszeniem.

Co jest zakazane

Wspólnik spółki z ograniczoną odpowiedzialnością nie może otrzymywać żadnych wypłat, dopóki majątek netto spółki znajduje się poniżej poziomu kapitału zakładowego. W wyroku Sądu Najwyż- szego z 22 kwietnia 2015 r. (sygn. III CSK 284/14) wskazano, że majątek netto spółki, o którym tutaj mowa oblicza się poprzez odjęcie od wartości majątku brutto (to jest od wszystkich aktywów), sumy rzeczywistych długów.

Taka sytuacja bilansowa najczęściej dotyczy nowych spółek, które znajdują się w pierwszej fazie rozwoju i intensywnie inwestują. Może ona jednak wystąpić też na późniejszym etapie funkcjonowania spółki (jako konsekwencja przejściowych kłopotów finansowych). Co do zasady każda spółka z ograniczoną odpowiedzialności może kiedyś stanąć przed wyzwaniem zmierzenia się z tym problemem.

Na przestrzeni lat zakres zastosowania zakazu wypłat był różnie interpretowany w piśmiennictwie, od interpretacji, według której obejmuje on jedynie wypłaty korporacyjne, aż po wykładnię restrykcyjną, zgodnie z którą zakazane są wszelkie wypłaty (zarówno pod tytułem korporacyjnym, jak i pozakorporacyjnym). We wspomnianym wyżej wyroku Sąd Najwyższy wprost wskazał jednak, że wyłączone jest dokonywanie na rzecz wspólników wypłat pod jakimkolwiek tytułem. Wydaje się to uzasadnione również ze względu na wykładnię językową art. 189 § 2 kodeksu spółek handlowych, w którym mowa jest o zakazie wypłat „z jakiegokolwiek tytułu”. Oznacza to, że zakaz ten należy interpretować szeroko. Dopóki sytuacja bilansowa spółki się nie poprawi, nie można zatem wypłacać wspólnikom dywidend, zwracać dopłat, pożyczek, wypłacać wynagrodzenia itd.

Wspólnicy i zarząd

Wspólnik, który otrzymał od spółki wypłatę wbrew omawianemu zakazowi, ma obowiązek ją zwrócić (art. 198 kodeksu spółek handlowych). Członkowie organów spółki, którzy ponoszą odpowiedzialność za taką wypłatę (co do zasady zarząd), odpowiadają za jej zwrot spółce solidarnie ze wspólnikiem, który wypłatę otrzymał. Jeżeli natomiast zwrotu wypłaty nie można uzyskać od tych osób, za ubytek w majątku spółki, wymagany do pełnego pokrycia kapitału zakładowego, odpowiadają wspólnicy w stosunku do swoich udziałów. Kwoty, których nie można ściągnąć od poszczególnych wspólników, rozdziela się między pozostałych wspólników w stosunku do udziałów. Opisane roszczenie o zwrot przysługuje spółce. Jeśli spółka nie wytoczy powództwa z tytułu bezprawnych wypłat, z pozwem może wystąpić wspólnik.

Pomimo potencjalnie surowej odpowiedzialności za jego naruszenie, art. 189 § 2 kodeku spółek handlowych rzadko jest podstawą sporów sądowych. Ani spółka, ani wspólnicy nie są bowiem najczęściej zainteresowani dochodzeniem roszczeń, które mogą skutkować ich własną odpowiedzialnością. Aktualna konstrukcja sankcji za naruszenie art. 189 § 2 kodeksu spółek handlowych nie daje też wierzycielom spółki uprawnienia, które pozwoliłoby zablokować bezprawne wypłaty albo zainicjować procedurę zmierzającą do ich zwrotu spółce.

Nie oznacza to jednak, że spółki w trudnej sytuacji finansowej mogą bez ryzyka ignorować ten ustawowy zakaz. Należy mieć na względzie co najmniej kilka sytuacji, w których naruszenie art. 189 § 2 może stwarzać realne zagro- żenie dla wspólników i członków zarządu.

Spory i podatki

Trzeba pamiętać, że decyzja czy w konkretnym przypadku dochodzić roszczeń z tytułu bezprawnych wypłat zależy od relacji pomiędzy zarządem i wspólnikami. Jak wiadomo, mogą się one zmieniać i zależą od wielu czynników (zarówno biznesowych, jak i personalnych). Kwestia zwrotu spółce nienależnych wypłat może stanowić argument w sytuacji sporu pomiędzy zarządem i wspólnikami, bądź pomiędzy poszczególnymi wspólnikami.

W razie upadłości spółki, wierzytelności z tytułu bezprawnych wypłat przysługujące spółce względem wspólnika i członków zarządu mogą być zbywane przez syndyka. Nabywca takiej wierzytelności (osoba trzecia) może z kolei wystąpić do sądu o zwrot wypłat przeciwko wspólnikowi lub członkom zarządu spółki. Wnioski takie wypływają z powołanego wcześniej wyroku Sądu Najwyższego. Wypłaty naruszające art. 189 § 2 kodeksu spółek handlowych mogą również hipotetycznie wiązać się z zagrożeniami podatkowymi dla spółki. Nie można wykluczyć, że w praktyce funkcjonowania organów podatkowych ukształtuje się wykładnia, zgodnie z którą wypłaty – jako płatności nienależne – nie będą stanowić kosztów uzyskania przychodu.

Odpowiedzialność stron umowy

W doktrynie przyjmuje się, że odpowiedzialność pozostałych wspólników (innych niż odbiorca wypłaty) za ubytek w majątku spółki, wymagany do pełnego pokrycia kapitału zakładowego, przechodzi na nabywcę udziału (jest związana z udziałem). Co do zasady, jeśli roszczenie, o którym mowa wyżej, było wymagalne, nabywca udziału może ponosić solidarną odpowiedzialność z tego tytułu wraz ze zbywcą. Należy zauważyć, że w umowach sprzedaży udziałów sprzedający często składa oświadczenie, że nie ma względem spółki żadnych zaległych świadczeń związanych z udziałami. Oświadczenie tego rodzaju nie wiąże się najczęściej z badaniem okoliczności, czy sprzedający może ponieść względem spółki odpowiedzialność na podstawie art. 198 w związku z art. 189 § 2 kodeksu spółek handlowych. W zależności od konstrukcji konkretnej umowy sprzedaży udziałów zbywca może zatem ponieść względem nabywcy odpowiedzialność za złożenie w tym zakresie nieprawdziwego oświadczenia.

Zdaniem autorów

Zakaz wypłat z majątku spółki potrzebnego do pełnego pokrycia kapitału zakładowego spełnia ważną funkcję. Jego celem jest bowiem ochrona realnego pokrycia kapitału zakładowego w majątku spółki. Respektowanie tego zakazu jest zatem minimalną gwarancją, że spółka faktycznie zachowa co najmniej taki majątek, jaki zgodnie z wolą wspólników stanowi jej kapitał zakładowy. Ma to znaczenie zarówno dla samej spółki, jak i dla jej wierzycieli. Pomimo to, można odnieść wrażenie, że kodeksowa regulacja tej materii nie realizuje skutecznie powyższych celów. Z uwagi na konsekwencje naruszenia tego zakazu i związane z tym wątpliwości warto, jest jednak na bieżąco weryfikować sytuację bilansową spółki w razie planowanych wypłat na rzecz wspólników. Warto też zasygnalizować, jako postulat legislacyjny, wprowadzenie do kodeksu spółek handlowych rozwiązań zabezpieczających wierzycieli przed pogorszeniem ich sytuacji w takich przypadkach (np. na wzór uprawnień wierzycieli w razie obniżenia kapitały zakładowego spółki).

Artykuł został opublikowany w dodatku do dziennika Rzeczpospolita 'Dobra Firma’ z dnia 24.11.2017 r.