Upadłość spółki – odpowiedzialność prokurenta

2016-05-20

Poprzednie regulacje

Pod rządami ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze (PrUpiN) w brzmieniu sprzed nowelizacji z 15 maja 2015 r., to jest przed 1 stycznia 2016 r., legitymację do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości po stronie dłużnika miał w odniesieniu do spółek osobowych – każdy ze wspólników, odpowiadający bez ograniczeń za zobowiązania spółki, a w odniesieniu do osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych bez osobowości prawnej, ale wyposażonych w zdolność prawną – każdy, kto miał prawo reprezentować je sam lub łącznie z innymi osobami (art. 20 ust. 2 pkt. 1 i 2 PrUpiN). Natomiast obowiązek zgłoszenia w sądzie wniosku o ogłoszenie upadłości osoby prawnej albo innej jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, ciążył na każdym, kto miał prawo taki podmiot reprezentować sam lub łącznie z innymi osobami (art. 21 ust. 2 PrUpiN). Obowiązek ten należało wykonać najpóźniej w ciągu dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa ogłoszenia upadłości (którą wówczas były: niewykonywanie wymagalnych zobowiązań pieniężnych i zobowiązania przekraczające wartość majątku, nawet jeśli były na bieżąco wykonywane). Osoba zobowiązana do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości ponosiła odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wskutek niewykonania tego obowiązku w terminie.

Kontrowersje wokół przepisów

Nie było jasne, czy pojęcie „każdego, kto ma prawo reprezentować osobę prawną lub jednostkę organizacyjną sam lub łącznie z innymi osobami” dotyczyło również prokurenta spółki handlowej. Co do zasady bowiem, zgodnie z art. 1091 § 1 kodeksu cywilnego, prokura obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, więc jest to na pewno rodzaj prawa do reprezentacji osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej. Za obciążeniem prokurenta odpowiedzialnością za niezłożenie w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości mogłaby przemawiać funkcja ochronna art. 21 ust. 3 PrUpiN, nakazująca przede wszystkim ochronę wierzycieli i samego dłużnika. Jednocześnie umocowanie prokurenta dotyczy wyłącznie czynności, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, a ogłoszenie upadłości (przynajmniej likwidacyjnej – w poprzednim stanie prawnym) zmierzało do skutku wręcz przeciwnego, to jest do likwidacji i zamknięcia przedsiębiorstwa. Dodatkowo, zgodnie z art. 1097 § 2 k.c., wskutek ogłoszenia upadłości, prokura wygasa.

Wątpliwości te rozstrzygnął Sąd Najwyższy w wyroku z 15 marca 2013 r. (V CSK 177/12), w którym stwierdził, że „nie ma podstaw do przyjęcia, że prokurent – nawet gdyby podzielić pogląd, że przysługuje mu uprawnienie do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości – jest także obciążony obowiązkiem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości”. W doktrynie wykształciło się też w miarę jednolite stanowisko o braku obowiązku prokurenta do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, a w konsekwencji o braku jego odpowiedzialności w razie zaniechania takiego zgłoszenia.

Co się zmieniło

1 stycznia 2016 r. weszła w życie ustawa z 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (DzU z 2015 r. poz. 978), która oprócz rozdzielenia dotychczasowej ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze na prawo upadłościowe i prawo restrukturyzacyjne i modyfikacji dotychczasowych trybów postępowań wprowadziła również zmiany w definicji osób uprawnionych i obowiązanych do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości osób prawnych i jednostek organizacyjnych. Zgodnie z obecnym art. 20 ust. 2 pkt 2 ustawy – Prawo upadłościowe (PrUp) osobą uprawnioną po stronie dłużnika, będącego osobą prawną lub jednostką organizacyjną niemającą osobowości prawnej, za to wyposażoną w zdolność prawną do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jest każdy, kto na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu ma prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami. Podobnie aktualny art. 21 ust. 2 statuuje obowiązek zgłoszenia w sądzie wniosku o ogłoszenie upadłości osoby prawnej albo innej jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną dla każdego, kto na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu ma prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami.

Obecnie termin na zgłoszenie wniosku został wydłużony do 30 dni, liczone od zaistnienia stanu niewypłacalności, rozumianej jako opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych, przekraczające trzy miesiące, a w przypadku osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej, także jako przekroczenie przez zobowiązania pieniężne wartości jego majątku, jeśli stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający 24 miesiące.

Odpowiedzialność prokurenta

W związku z taką zmianą definicji osób uprawnionych i obowiązanych do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości pojawiły się głosy, że obecne sformułowanie może już przesądzać o zaliczeniu prokurenta do grona tych osób, głównie z uwagi na uzupełnienie definicji o „prawo do prowadzenia spraw dłużnika”.

Jednak z poglądem takim nie sposób się zgodzić. Przede wszystkim zamysł ustawodawcy, wyrażony w uzasadnieniu do projektu ustawy – Prawo restrukturyzacyjne wskazuje na zupełnie odmienny sposób rozumowania. Jak czytamy w uzasadnieniu: „zmiana art. 20 ust. 2 pkt 2 p.u.n. ma na celu jednoznaczne wyeliminowanie wątpliwości co do uprawnienia do składania wniosku przez prokurentów. Co prawda, zgodnie z dominującym w literaturze poglądem, prokurent nie jest legitymowany do złożenia wniosku, aczkolwiek problem ten nie jest postrzegany jednolicie. Pewność prawa wymaga, aby eliminować z ustawy przepisy niejednoznaczne i budzące wątpliwości. Odpowiednia zmiana została wprowadzona w art. 21 ust. 2 p.u.n.”. Ustawodawca podzielał więc pogląd doktryny o braku uprawnienia i obowiązku prokurenta do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości i chciał uściślić stosowne przepisy, wyłączając z nich osobę prokurenta.

Ponadto prawo prokurenta do czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa nie wynika – jak wymagają tego aktualne przepisy prawa upadłościowego – ani z ustawy, ani z umowy spółki czy ze statutu. Wynika ono z jednostronnej czynności prawnej przedsiębiorcy, jaką jest udzielenie pełnomocnictwa do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Prokura jest bowiem rodzajem pełnomocnictwa, i wymaga oświadczenia reprezentowanego o jego udzieleniu. Nie można oczywiście twierdzić, że wynika z ustawy, opierając się jedynie na tym, że jest to instytucja w ustawie uregulowana. Z pewnością nie wynika także z umowy spółki czy ze statutu. Prokurent ma prawo do reprezentowania spółki wyłącznie w zakresie udzielonego mu pełnomocnictwa.

Zdaniem autorki

Sformułowanie o osobach mających „prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania”, użyte w obecnych przepisach PrUp, odnosi się wyraźnie do sformułowań, występujących w kodeksie spółek handlowych w odniesieniu do członków zarządu spółek kapitałowych (art. 201 i 368 k.s.h.) i likwidatorów (art. 78, 283 i 469 k.s.h.), którzy „mają prawo prowadzenia spraw oraz reprezentowania spółki”. Zakładając racjonalność ustawodawcy, wskazuje to wyraźnie na krąg osób uprawnionych i obowiązanych do zgłoszenia wniosku o upadłość, wyłączając z niego prokurenta.

Dodatkowo odpowiedzialność karną za niezgłoszenie wniosku o upadłość spółki handlowej mimo wystąpienia stosownych przesłanek, przewidzianą w art. 586 k.s.h., nadal ponosi tylko członek zarządu i likwidator.

Artykuł został opublikowany w dodatku do dziennika Rzeczpospolita „Dobra Firma” z dnia 20.05.2016 r.