• WIADOMOŚCI

Jak skutecznie zabezpieczyć się przed inflacją?

• #Umowa
• #waloryzacja
• #inflacja
• #zabezpieczenia

2021-10-22

Pędząca inflacja coraz częściej daje się we znaki w codziennym życiu. Rosnące ceny towarów, odczuwalne już przez konsumentów przy zwykłych zakupach, mogą okazać się kluczowe w skutkach dla przedsiębiorców w toku ich działalności. Spadek siły nabywczej pieniądza może w takim wypadku oznaczać, że realizacja zobowiązań umownych przy określonych wcześniej wynagrodzeniach przestaje być opłacalna. Taka sytuacja rodzi zatem konieczność zabezpieczenia się przed negatywnymi skutkami inflacji. W tym zakresie warto skorzystać z przewidzianych przez prawo możliwości waloryzacji wysokości umówionego świadczenia pieniężnego. Prawo traktuje inflację nie tylko jako prosty proces wzrostu przeciętnego poziomu cen w gospodarce. Zgodnie z ugruntowaną linią orzeczniczą Sądu Najwyższego zmianę siły nabywczej pieniądza (inflację/deflację) należy określać szeroko, biorąc pod uwagę „sytuację na rynku określonych dóbr materialnych, które zawsze przedstawiają określoną wartość realną” oraz „wyobrażenie stron o sile nabywczej sumy będącej przedmiotem zobowiązania, które to w razie zachwiania się relacji pomiędzy rzeczywistą i wartością pieniądza a jego wartością nominalną musi stanowić punkt wyjścia dla rozważań nad przywróceniem równowagi pomiędzy ilością wchodzących w rachubę nominałów pieniężnych a tym, co w danym momencie rzeczywiście można za nie nabyć” (wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 17 czerwca 2015 r., I CSK 586/14).

– Kiedy należy pomyśleć o waloryzacji umownego świadczenia pieniężnego?

O kwestii wpływu inflacji na świadczenia pieniężne i tym samym opłacalności biznesowego przedsięwzięcia należy pomyśleć już na etapie zawierania umowy. Szczególnie przed taką, której przedmiotem jest jakakolwiek usługa rozciągnięta w dłuższym okresie. To właśnie upływający czas i związany z nim wzrost cen będzie przede wszystkim działać na niekorzyść umówionego wynagrodzenia jeśli zostało ono określone w umowie kwotowo. Brak jego waloryzacji oznacza bowiem, że kwota ustalona przy zawieraniu umowy po kilku latach przestaje odpowiadać aktualnym warunkom i sytuacji cenowej na rynku. W przypadku szybkiego wzrostu inflacji różnica ta może być wyczuwalna już po kilku miesiącach, a nawet tygodniach. Może to mieć zatem istotne znaczenie dla uprawnionego do takiego świadczenia.

– Jak waloryzować wynagrodzenie określone w umowie?

Skutecznym sposobem zabezpieczenia się przed negatywnymi skutkami inflacji jest wprowadzenie do umowy klauzuli waloryzacyjnej, tj. postanowienia, za pomocą którego możemy uzależnić wysokość wynagrodzenia od pozaumownych mierników. Możliwość jej zastosowania wynika z art. 3581 § 2 Kodeksu cywilnego, który stwierdza, że strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości. Wybór wskazanego miernika wartości jest bardzo szeroki, gdyż strony ustalając treść zawieranej umowy mogą dowolnie dobrać od czego chcą uzależnić wysokość wynagrodzenia, o ile wybrany przez nie miernik jest obiektywny. Do najpowszechniej stosowanych w umowach mierników należą klauzule uzależniające świadczenie pieniężne od kursu obcej waluty, średniego wynagrodzenia w danym roku, rynkowej ceny jakiegoś towaru bądź klauzule, które jako miernik wartości wprowadzą na przykład właśnie inflację.

– W jakim celu wprowadza się do umowy klauzulę waloryzacyjną?

Celem wprowadzenia klauzuli waloryzacyjnej do umowy jest zapewnienie wzrostu wysokości świadczenia pieniężnego w zależności od zmian określonego w niej miernika. Dzięki takiemu postanowieniu wysokość świadczenia rośnie automatycznie i nie wymaga dalszych negocjacji pomiędzy stronami. Pozwala zatem zabezpieczyć interes strony mającej otrzymać to świadczenie w przypadku wzrostu ceny towarów czy innych zmian w sytuacji cenowej na rynku. Dzięki takim postanowieniom nie musi ona obawiać się, że umówione świadczenie w momencie jego zapłaty nie będzie odpowiadało jego wartości z chwili zawierania umowy.

– Jak skonstruować klauzulę waloryzacyjną?

Klauzula waloryzacyjna spełni swoje zadanie i zabezpieczy wierzyciela świadczenia pieniężnego przed spadkiem wartości pieniądza, jeśli zostanie odpowiednio skonstruowana.

Kluczową rolę odgrywa precyzyjne wskazanie miernika, według którego będzie się dokonywała waloryzacja. Dla kwestii inflacyjnych w walucie polskiej będzie to najpewniej wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych podawany przez Główny Urząd Statystyczny, lecz możliwe jest także sięgnięcie do innych danych, jak choćby tych publikowanych przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy inne instytucje. Na pewno ważne jest także dokładne określenie gdzie i w jaki sposób publikowane są dane dotyczące wybranego miernika. Klauzula waloryzacyjna powinna określać również, kiedy będzie następowała waloryzacja i jakiego okresu będzie ona dotyczyć. Dobrą praktyką jest także klarowne określenie w jaki sposób waloryzacja będzie dokonywana – czy automatycznie po spełnieniu warunków w umowie, czy będzie do tego służyć oświadczenie wystawiane przez wierzyciela i przekazywane dłużnikowi. Za błędnie skonstruowaną klauzulę waloryzacyjną należy m.in. uznać taką, w której wskazano miernik, który nie jest miernikiem obiektywnym (np. jednostronne oświadczenie jednej ze stron umowy na podstawie dokonanych przez nią zakupów towarów niezbędnych do realizacji umowy), czy w której w ogóle pominięto taki miernik.

PRZYKŁAD

Korzystając ze wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych GUS, należy wskazać czy to wskaźnik roczny, kwartalny lub miesięczny i kiedy będzie następowała waloryzacja.

– Czy można dodać klauzulę waloryzacyjną do zawartej już umowy?

Warto jak najdokładniej określić klauzulę waloryzacyjną w umowie i nie uzależniać jej wykonania od dalszych ustaleń między stronami. Strona zobowiązana do świadczenia pieniężnego może być z natury rzeczy zainteresowana tym, by świadczenie nie zostało waloryzowane i w konsekwencji – jej zobowiązanie pieniężne nie zostało powiększone. Należy przypuszczać zatem, że nie będzie ona skłonna do regulowania tego już po zawarciu umowy. Tym bardziej istotne, by właściwie zorganizować tę kwestię przed jej podpisaniem.

W przypadku, gdy w umowie brakuje klauzuli waloryzacyjnej można spróbować dodać ją poprzez wypracowanie porozumienia, a następnie aneksowanie danej umowy. Należy jednak pamiętać, że takie działanie wymaga negocjacji z drugą stroną, co może nie być proste, szczególnie biorąc pod uwagę, że dla jednej ze stron oznaczać to będzie wzrost kosztów.

– Przy jakich umowach najczęściej stosuje się waloryzację wynagrodzenia?

Do najczęstszych przypadków, w których warto zastosować klauzulę waloryzacyjną należą umowy długoterminowe albo podpisywane z dużym wyprzedzeniem, np. umowy o dzieło, klasyczne umowy o roboty budowlane, umowy na usługi zawarte na czas nieokreślony z ryczałtowym wynagrodzeniem, ale także… umowy organizacji przyjęcia weselnego. Ciekawym przykładem są umowy najmu, w których podwyższenie czynszu może nastąpić niezależnie od klauzuli waloryzacyjnej, a w oparciu o jednostronne uprawnienie wynajmującego lokal (warunki tego działania określa art. 6851 Kodeksu cywilnego, przy czym istnieje prawna możliwość zakwestionowania takiej podwyżki). W tym przypadku dodatkowa klauzula waloryzacyjna umieszczona w umowie pozwoli to uprawnienie wynajmującego odpowiednio zmodyfikować, czy też ograniczyć.

Z uwagi na zachodzące różnice czasowe pomiędzy terminem zawarcia umowy, a terminem jej realizacji i płatności, sytuacja cenowa na rynku może odpowiednio zmienić się, wpływając na opłacalność całej transakcji. Warto pamiętać w tym przypadku, że klauzula waloryzacyjna musi zawierać wszystkie aspekty, które chcemy uwzględnić przy waloryzacji. Nie tylko sama inflacja może spowodować jej konieczność. Istotnym składnikiem ustalania ceny mogą okazać się także koszty zatrudnienia pracownika. Wzrost płacy minimalnej będzie oznaczał wzrost tych kosztów i tym samym uzasadniał wprowadzenie do klauzuli waloryzacyjnej dodatkowego miernika, jakim właśnie będzie wynagrodzenie minimalne za pracę.

– Czy stosowanie klauzuli waloryzacyjnej zawsze jest dobrowolne?

W niektórych umowach zastosowanie klauzuli waloryzacyjnej może być obligatoryjne, jak w tych o zamówienie publiczne. W umowach, których przedmiotem są roboty budowlane lub usługi, zawartych na okres dłuższy niż 12 miesięcy, istnieje obowiązek zawarcia postanowienia dotyczącego zasad wprowadzania zmian wysokości wynagrodzenia należnego wykonawcy, w przypadku zmiany ceny materiałów lub kosztów związanych z realizacją zamówienia (art. 439 § 1 Prawa zamówień publicznych). Znaleźć możemy tam również przykład tzw. waloryzacji automatycznej, która powoduje zmianę wysokości wynagrodzenia w przypadku zmiany m.in. stawki podatku VAT, wysokości minimalnego wynagrodzenia, zasad podlegania ubezpieczeniom społecznym, czy też jeżeli zmiany te będą miały wpływ na koszty wykonania zamówienia przez wykonawcę (art. 436 pkt 4) lit. b) Prawa zamówień publicznych).

– O czym należy pamiętać przy współpracy z konsumentem?

Przy współpracy z konsumentami należy zachować dodatkową ostrożność. Samo opracowanie prawidłowej klauzuli waloryzacyjnej i umieszczenie jej w umowie może okazać się niewystarczające, bowiem należy uwzględnić tutaj pozycję lub perspektywę konsumentów, których dotyczą odnośne warunki. Nie można w tym aspekcie pominąć nakazu rzetelnego i wyczerpującego poinformowania o faktycznych cechach oferowanego produktu, a co istotne – należy go zrealizować w fazie przedkontraktowej, czyli zanim dojdzie do podpisania umowy. Biorąc pod uwagę, że przekaz kierowany do konsumenta musi być jasny i zrozumiały, to podanie informacji powinno nastąpić w postaci podwójnej: poprzez wskazanie ryzyka związanego z waloryzacją oraz konkretnych przykładowych kwot, mających na celu unaocznienie możliwych skutków. Jak podkreśla się w orzecznictwie sądów krajowych i unijnych (por. wyrok Sądu Najwyższego z 27 listopada 2019 r., II CSK 483/18, Trybunał Sprawiedliwości UE sprawa C-186/16 Andriciuc, pkt 44 i 45; sprawa C-26/13 Kásler i Káslerné Rábai, pkt 71 i 72), wymóg przejrzystości nie może zostać zawężony do zrozumiałości pod względem formalnym i gramatycznym oraz oznacza, że konsumenci muszą mieć możliwość oceny konsekwencji ekonomicznych klauzuli waloryzacyjnej.

– Czy można waloryzować wynagrodzenie bez klauzuli waloryzacyjnej?

Co zrobić w sytuacji, gdy „mleko się rozlało” i w zawartej umowie nie ma klauzuli waloryzacyjnej, druga strona nie zgadza się na aneks, a z uwagi na wzrost cen towarów zrealizowanie usługi przestało być opłacalne? Prawo przewiduje w takim wypadku możliwość zwrócenia się do sądu. Zgodnie z art. 3581 § 3 Kodeksu cywilnego, w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego, chociażby były ustalone w orzeczeniu lub umowie. Od skorzystania z tego uprawnienia wyłączone są jednak osoby prowadzące przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie to pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa (art. 3581 § 4 Kodeksu cywilnego). Należy zatem uznać, że jest to opcja przede wszystkim do skorzystania dla konsumentów, choć warto zauważyć, że przepis wyłącza osoby prowadzące przedsiębiorstwo, a nie przedsiębiorców, co może mieć znaczenie dla osób wykonujących wolny zawód w formie działalności gospodarczej. Wyłączenie to jest jasną wskazówką, że przedsiębiorca musi zadbać o zawarcie klauzuli waloryzacyjnej w umowie, gdyż ochrona sądowa w tej kwestii przysługuje głównie konsumentom.

Możliwe rozwiązanie pojawia się także w przypadku umowy o dzieło, w której ustalono ryczałtowe wynagrodzenie. Art. 632 § 2 Kodeksu cywilnego przewiduje sądowne podwyższenie ryczałtu lub rozwiązanie umowy, jeżeli wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą.

– Czy osoba prowadząca przedsiębiorstwo może domagać się sądowej waloryzacji świadczenia?

Osoby prowadzące przedsiębiorstwo również mogą spróbować sądownie waloryzować świadczenie. Jak wskazuje art. 3571 Kodeksu cywilnego, jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy (klauzula rebus sic stantibus). Podciągnięcie inflacji do nadzwyczajnej zmiany stosunków, której strony nie przewidywały przy zawieraniu umowy może być problematyczne, lecz w sytuacji nieopłacalności spełnienia świadczenia przy braku waloryzacji wynagrodzenia za nie może okazać się jedyną opcją pozwalającą przedsiębiorcy na zmianę treści zobowiązania bez poniesienia szkody.

Niezbędne elementy

Prawidłowo skonstruowana klauzula waloryzacyjna powinna wskazywać:

– miernik, od którego uzależniona będzie waloryzacja świadczenia pieniężnego;

– miejsce i sposób publikacji wybranego miernika;

– kiedy będzie dokonywana waloryzacja umówionego świadczenia;

– okres, jakiego będzie dotyczyć waloryzacja;

– sposób dokonywania waloryzacji.

Zdaniem autorów

Roksana Lejpamer, senior associate w Kancelarii SQUARE Tax & Legal

Dawid Feliszek, associate w Kancelarii SQUARE Tax & Legal

Inflacja w Polsce staje się coraz poważniejszym problemem dla osób prowadzących tu działalność gospodarczą. Nie oznacza to jednak, że zabezpiecza przed nią prowadzenie działalności za granicą i posługiwanie się inną walutą – wszak także na innych rynkach sytuacja cenowa może szybko się zmieniać. Wprowadzenie do umowy odpowiednich klauzul waloryzacyjnych, w szczególności przy umowach dotyczących usług stałych lub świadczonych przez dłuższy okres, jest konieczne do właściwego zadbania o własny interes w świetle zmieniającej się na rynku sytuacji pieniężnej, uzależnionej od inflacji i innych pozaumownych czynników, których wpływ na stosunek zobowiązaniowy jest trudny do przecenienia. Nie ulega zatem wątpliwości, że zadbanie o właściwą waloryzację świadczeń pieniężnych stanowi część odpowiedzialnego prowadzenia biznesu uwzględniającego szeroką perspektywę, ale również wychodzi naprzeciw interesowi kontrahenta, którego uprzedza się w ten sposób, że wartość kontraktu może się zmienić. Dlatego już na etapie jego zawierania ustalamy kryteria waloryzacji tej wartości. W skomplikowanych przypadkach wartym rozważenia rozwiązaniem jest skorzystanie ze wsparcia prawnego na etapie zawierania umowy. Błędne skonstruowanie klauzuli waloryzacyjnej lub nierzetelne poinformowanie o jej skutkach może okazać się w rezultacie kosztowne, zarówno w kontekście biznesowym (brak skutecznej waloryzacji świadczenia) oraz prawnym (koszty sądowe ewentualnej waloryzacji).

WZÓR

Poprawna klauzula waloryzacyjna

Z dniem 1 stycznia wysokość wynagrodzenia będzie waloryzowana o procentową zmianę rocznego wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych ogłaszanego przez Główny Urząd Statystyczny za rok poprzedni, jednak nie mniej niż 0%. Waloryzacja wynagrodzenia następuje corocznie, począwszy od stycznia 2022 roku, przez powiadomienie drugiej Strony i nie stanowi zmiany Umowy, zatem nie wymaga aneksu do Umowy. Zwaloryzowane wynagrodzenie będzie płatne w nowej wysokości począwszy od 1-go dnia kolejnego miesiąca następującego po doręczeniu powiadomienia.

Statystyka

Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych w 2021 r. (styczeń-sierpień) w ujęciu miesięcznym w stosunku do roku poprzedniego*