• PORADNIK: PRAWO I PODATKI W FIRMIE

Ochrona przed niewypłacalnością

• #Wierzyciel
• #Egzekucja
• #Skarga pauliańska

2023-04-17

Skarga pauliańska jest rozwiązaniem przeznaczonym dla wierzycieli, pozwalającym dochodzić im swoich praw, w przypadku gdy dłużnik wyzbywa się swojego majątku na rzecz osób trzecich. Stosowanie tej instytucji w praktyce wywołuje wiele wątpliwości. Jej znaczenie jednak dla wierzycieli napotykających problemy w wyegzekwowaniu przysługujących im wierzytelności od dłużników, którzy rozporządzają swoimi składnikami majątkowymi na rzecz osoby trzeciej, jest doniosłe.

Definicja i przesłanki stosowania

Skarga pauliańska (łac. Actio Pauliana) jest instytucją prawną służącą ochronie wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika. Została uregulowana w art. 527–534 kodeksu cywilnego (k.c.). Może być zastosowana, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową. W takim przypadku każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Innymi słowy, skarga pauliańska jest żądaniem wystosowanym przez wierzyciela przeciwko osobie trzeciej, która uzyskała korzyść majątkową, o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dokonanej pomiędzy dłużnikiem a tą osobą trzecią z pokrzywdzeniem wierzyciela. Przesłanki żądania uznania za bezskuteczną czynności prawnej są następujące:

– osoba zgłaszająca żądanie musi mieć status wierzyciela, przez co rozumiemy posiadanie przez tę osobę realnej, zaskarżalnej i skonkretyzowanej (a nie hipotetycznej) wierzytelności względem dłużnika. Wierzytelność taka, z praktycznego punktu widzenia, powinna być zasądzona (choć nie jest to wymóg ustawowy), ponieważ jednym ze skuteczniejszych sposobów skonkretyzowania wierzytelności jest wskazanie tytułu prawnego, z którego wierzytelność wynika, oraz jej wysokości. Podkreślić należy, że ochronie pauliańskiej podlega wierzytelność, która istnieje zarówno w dacie dokonywania czynności prawnej przez dłużnika z osobą trzecią, jak i w dacie wytoczenia powództwa pauliańskiego oraz zamknięcia rozprawy;

– w wyniku działania dłużnika osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową (np. nabyła własność rzeczy lub prawa, uzyskała inne przysporzenie). Należy zaznaczyć, że osoba trzecia może uzyskać korzyść majątkową odpłatnie (np. zamiana, sprzedaż, wniesienie wkładu niepieniężnego na pokrycie udziałów w kapitale zakładowym spółki kapitałowej – gdy świadczenie wzajemne nie jest ekwiwalentne) albo bezpłatnie (np. darowizna). Zgodnie z art. 528 k.c. w przypadku korzyści majątkowej uzyskanej przez osobę trzecią bezpłatnie wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta (osoba trzecia) nie wiedziała i nawet przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Korzyść majątkowa może przybrać postać materialną (np. nabycie rzeczy) albo niematerialną – prawną (np. ustanowienie na rzecz osoby trzeciej hipoteki i wynikające z tego uprzywilejowanie egzekucyjne);

– czynność prawna dłużnika została dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, przez co rozumiemy stan, w którym wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Niewypłacalność dłużnika to stan rzeczywistej niewypłacalności dłużnika w ogóle lub niewypłacalności w wyższym stopniu niż przed dokonaniem czynności. Stan ten można udowadniać wszelkimi dowodami. Przedmiotem zaskarżenia może być tylko taka czynność prawna, która zmniejsza majątek dłużnika i prowadzi do uzyskania korzyści majątkowej przez osobę trzecią;

– świadomość osoby trzeciej o działaniu dłużnika z pokrzywdzeniem jego wierzyciela. Przesłanka ta ma znaczenie wyłącznie w przypadku czynności prawnych odpłatnych, przy czym w tym aspekcie mogą znaleźć zastosowanie domniemania prawne, o których mowa poniżej. W przypadku natomiast korzyści majątkowej uzyskanej przez osobę trzecią bezpłatnie stosuje się art. 528 k.c. omówiony wcześniej.

Należy wspomnieć o wyjątkowym przypadku zastosowania skargi pauliańskiej określonym w art. 530 k.c. Zgodnie z tym przepisem art. 527–529 k.c. stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dłużnik działał w zamiarze pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli. W takiej sytuacji, jeżeli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną tylko wtedy, gdy osoba trzecia o zamiarze dłużnika wiedziała.

Domniemania prawne

Domniemania prawne ułatwiają proces udowodnienia określonych przesłanek stosowania danej instytucji prawnej. W odniesieniu do skargi pauliańskiej pierwszą grupę domniemań prawnych stanowią domniemania dotyczące wiedzy osoby trzeciej o działaniach dłużnika dokonywanych ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Zgodnie z art. 527 § 3 k.c., jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba trzecia będąca w bliskim z nim (dłużnikiem – przyp. autora) stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (domniemanie wynikające z bliskich stosunków dłużnika i osoby trzeciej). Z kolei zgodnie z art. 527 § 4 k.c., jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadomo, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (domniemanie wynikające ze stałych stosunków gospodarczych dłużnika i przedsiębiorcy).

Drugą grupę stanowi domniemanie działania dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. W myśl art. 529 k.c., jeżeli w chwili dokonania darowizny dłużnik był niewypłacalny lub wskutek takiej darowizny stał się niewypłacalny, domniemywa się, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Opisane powyżej domniemania prawne mają charakter domniemań wzruszalnych. Oznacza to, że osoba trzecia, przeciwko której wierzyciel wystąpił z roszczeniem pauliańskim, może przeprowadzić dowód przeciwko istnieniu przesłanek zastosowania domniemania.

Sposób i termin zgłoszenia żądania

Stosownie do art. 531 § 1 k.c. uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuję w dwojaki sposób:

– w drodze powództwa lub

– w drodze zarzutu.

Zarówno powództwo, jak i zarzut skierowane są przez wierzyciela (tzw. wierzyciela pauliańskiego) przeciwko osobie trzeciej, która wskutek czynności prawnej uzyskała korzyść majątkową.

Jednakże zgodnie z art. 531 § 2 k.c., w wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne. Przypadki, o których mowa w tym przepisie, to przykładowo dalsze przeniesienie własności rzeczy albo obciążenie przez osobę trzecią nabytego składnika majątkowego na rzecz kolejnej osoby (dalsza osoba trzecia).

Zgłoszenie żądania uznania czynności prawnej za bezskuteczną jest ograniczone terminem zawitym. Termin ten wynosi pięć lat od daty czynności (art. 534 k.c.) i nie podlega przywróceniu ani wydłużeniu. Termin ten nie ulega również przerwie, jak i zawieszeniu, jak ma to miejsce w przypadku terminów przedawnienia. Skutkiem upływu terminu zawitego jest wygaśnięcie roszczenia.

Znaczenie w egzekucji

Skarga pauliańska umożliwia wierzycielowi bezpośrednią egzekucję ze składników majątkowych dłużnika, którymi ten rozporządził na rzecz osoby trzeciej na podstawie czynności prawnej z pokrzywdzeniem tego wierzyciela.

W razie uwzględnienia żądania pauliańskiego uznanie czynności prawnej za bezskuteczną nastąpi wyłącznie w stosunku do wierzyciela, który wystąpił z takim żądaniem. Oznacza to, że z mocy art. 532 k.c. wierzycielowi takiemu będzie przysługiwać prawo, z pierwszeństwem przed wierzycielami osoby trzeciej, dochodzenia zaspokojenia z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły.

W kontekście postępowania egzekucyjnego wszczętego przez wierzyciela warto zaznaczyć, że osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela pauliańskiego, jeżeli zaspokoi tego wierzyciela albo wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika (art. 533 k.c.).

Skutki określone w art. 532 i 533 k.c. oznaczają możliwość uzyskania przez wierzyciela, zależnie od okoliczności konkretnego przypadku, efektywnych narzędzi prowadzenia postępowania egzekucyjnego.