Czy nowelizacja prawa spadkowego ochroni wolę testatora?
2024-08-22
W Radzie Ministrów trwają obecnie konsultacje projektu ustawy zmieniającej Kodeks cywilny w zakresie prawa spadkowego. Projektowane przepisy przewidują m.in. zmiany w zakresie testamentu ustnego, w tym wprowadzenie nowej formy testamentu audiowizualnego. Celem zmian jest z jednej strony dostosowanie przepisów prawa spadkowego do aktualnych potrzeb społecznych, a z drugiej – zmniejszenie ryzyka fałszerstw testamentów ustnych.
Zmiany w testamencie ustnym
Zgodnie z aktualną treścią art. 952 § 1 k.c. spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków, jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Oznacza to, że dla zachowania ważności testamentu ustnego wystarczające jest zaistnienie tylko jednej z powyższych przesłanek. Projekt przewiduje zawężenie przesłanek sporządzenia testamentu ustnego do jednej, tj. jeżeli wskutek szczególnych i nagłych okoliczności, uzasadniających obawę rychłej śmierci spadkodawcy, zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub nadmiernie utrudnione. Istotne jest to, że projektodawca powiązał skutek w postaci obawy rychłej śmierci z przyczyną polegającą na nagłym zaistnieniu szczególnych okoliczności, co w jego ocenie ma wykluczyć subiektywne ujęcie przesłanki obawy rychłej śmierci.
Kolejną proponowaną zmianą jest skrócenie terminów na stwierdzenie treści testamentu ustnego. Świadkowie powinni spisać treść oświadczenia woli spadkodawcy niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu miesiąca od jego sporządzenia (obecnie jest to rok) wraz z podaniem miejsca i daty jego złożenia, miejsca i daty sporządzenia pisma oraz wskazaniem okoliczności uzasadniających sporządzenie testamentu ustnego. Pismo w dalszym ciągu będą musieli podpisać spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Jeśli treść testamentu nie zostanie stwierdzona w powyższy sposób, to będzie można ją stwierdzić w ciągu trzech miesięcy (a nie jak dotychczas sześciu) od otwarcia spadku wyłącznie przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Do zachowania trzymiesięcznego terminu wystarczy złożenie, przed jego upływem, wniosku o przesłuchanie świadków, wraz z danymi świadków, umożliwiającymi ich wezwanie.
Testament audiowizualny
W projekcie ustawy przewidziano nowy sposób utrwalenia treści testamentu ustnego za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk na trwałym nośniku informacji, umożliwiającym ich odtworzenie. Testament ustny audiowizualny będzie można sporządzić w tych samych okolicznościach, co testament ustny z udziałem świadków. Projektodawca nie definiuje pojęcia „trwałego nośnika”, aby zapewnić sądom możliwość elastycznej oceny danego przypadku. Utrwalenia oświadczenia za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk będzie mógł dokonać sam testator, jak i osoby trzecie. Istotne jest to, by nagranie poza treścią rozporządzeń testatora zawierało również podanie miejsca i daty jego sporządzenia oraz wskazanie okoliczności uzasadniających sporządzenie testamentu w takiej formie.
W celu stwierdzenia treści testamentu ustnego audiowizualnego nośnik, na którym zarejestrowano oświadczenie spadkodawcy, będzie przekazywany do sądu spadku nie później niż w terminie miesiąca od chwili sporządzenia oświadczenia, a po śmierci spadkodawcy w terminie trzech miesięcy od tej chwili. Sąd będzie dokonywał oględzin nośnika i sporządzi protokół zawierający treść oświadczenia.
Planowane zmiany to za mało
Obecnie obowiązujące przepisy prawa spadkowego, w tym uregulowania dotyczące testamentów, funkcjonują w polskim porządku prawnym bez większych zmian od niemalże 60 lat. W pełni uzasadnione jest zatem dążenie ustawodawcy do uwzględnienia w tych przepisach zmian technologicznych, które zaszły na przestrzeni dziesięcioleci. Kluczowe jest jednak to, by zmiany miały charakter kompleksowy zapewniały bezpieczeństwo prawne i należytą ochronę woli testatora. Obecne propozycje zmian, jakkolwiek zmierzają w dobrym kierunku, nie wydają się jednak w pełni realizować założonego przez projektodawcę celu.
Dalsze zawężanie przesłanek umożliwiających sporządzenie testamentu ustnego i tym samym ograniczanie korzystania z takiej formy testamentu zasługują na aprobatę. Tym niemniej, mając na względzie podnoszone w doktrynie i orzecznictwie od wielu lat tezy o podatności tej formy testamentu na fałszerstwa, jak również dość dużą łatwość i niski koszt skorzystania z innych, bezpieczniejszych form testamentu, zasadne wydaje się rozważanie przez ustawodawcę rezygnacji z formy testamentu ustnego. Co więcej, zastosowanie w przepisach niedookreślonych pojęć, takich jak chociażby „nagłe i szczególne okoliczności” może wywoływać wątpliwości interpretacyjne w orzecznictwie i skutkować uznaniem testamentu za nieważny, wbrew woli spadkodawców.
W odniesieniu natomiast do testamentu ustnego audiowizualnego wskazać należy, że projektowana regulacja może ograniczać nadużycia związane z fałszowaniem treści testamentu własnoręcznego czy testamentu ustnego przez świadków, jednak z całą pewnością ich nie eliminuje. W dobie obecnego rozwoju technologicznego fałszowanie obrazu lub dźwięku staje się coraz powszechniejsze.
Wprowadzenie testamentu ustnego audiowizualnego jest wyrazem dążenia projektodawcy do zapewnienia osobom znajdującym się w nagłej i zagrażającej ich życiu sytuacji możliwości rozporządzenia swoim majątkiem (np. rannym w wypadku samochodowym albo doświadczającym zawału serca). Powstaje jednak pytanie, czy osoby znajdujące się w takiej sytuacji będą w stanie zarówno psychicznym jak i fizycznym, aby nagrać swoją ostatnią wolę. Przypadki te będą należeć raczej do rzadkości, dlatego, biorąc pod uwagę ewentualne trudności w stwierdzaniu autentyczności nagranych testamentów, wątpliwości budzi wprowadzanie nowej formy testamentu ustnego. Celem ustawodawcy powinno być zatem w pierwszej kolejności prowadzenie akcji mających na celu zwiększenie świadomości prawnej społeczeństwa w zakresie prawa spadkowego i tego, że jeśli dane osoby chcą rozdysponować majątek w sposób inny, niż wynika to z dziedziczenia ustawowego, to powinny nie czekać ze sporządzeniem testamentu.
Katarzyna Serwin, Radca prawny w Krzysztof Rożko i Wspólnicy Kancelaria Prawna
Rekomendacje Kancelarii KRWLEGAL w rankingach: IFLR1000 w kategoriach Capital Markets: Equity oraz M&A, The Legal 500 EMEA 2024 w kategoriach: Capital Markets i Investment Funds oraz jako lider „Rzeczpospolita 2024” w kategorii private equity i rekomendowana w kategorii rynki kapitałowe i doradztwo regulacyjne.
