Świadczenie nienależne nie zawsze podlega zwrotowi
2020-02-20
Ze świadczeniem nienależnym mamy do czynienia wtedy, gdy osoba, która je spełniła nie była zobowiązana w ogóle do jego spełnienia lub była zobowiązana względem innej osoby, albo gdy podstawa świadczenia odpadła, lub cel świadczenia nie został osiągnięty. Świadczenie jest nienależne także wtedy, gdy czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po jego spełnieniu.
Kodeks cywilny w zakresie postępowania w sytuacji spełnienia świadczenia nienależnego odsyła do ogólnych reguł dotyczących bezpodstawnego wzbogacenia, zgodnie z którymi korzyść uzyskana bez podstawy prawnej podlega zwrotowi w naturze, a gdyby to nie było możliwe – zwrócić należy jej równowartość.
Przepisy określają sytuacje, kiedy osoba, która otrzymała świadczenie nienależne nie ma obowiązku jego zwrotu. Okoliczność taka zachodzi wtedy, gdy korzyść została już zużyta lub utracona w taki sposób, że osoba która ją otrzymała nie jest już wzbogacona. Jednak podkreślić należy, że otrzymana korzyść, nawet w sytuacji jej zużycia lub utraty podlega zwrotowi, jeśli osoba wzbogacona powinna była liczyć się z obowiązkiem jej zwrotu, przy czym liczy się aspekt obiektywny a nie subiektywne odczucia wzbogaconego. Badając istnienie tej przesłanki należy zatem ustalić czy w podobnych okolicznościach przeciętna, rozsądna osoba miałaby świadomość obowiązku zwrotu uzyskanej korzyści.
Jeśli natomiast chodzi o okoliczności dotyczące osoby, która spełniła świadczenie nienależnie, to nie może ona żądać jego zwrotu w sytuacji, gdy wiedziała, że nie jest zobowiązana do świadczenia, chyba że jego spełnienie nastąpiło: 1) z zastrzeżeniem zwrotu albo 2) w celu uniknięcia przymusu lub 3) w wykonaniu nieważnej czynności prawnej. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że ta przesłanka powinna być interpretowana ściśle, a zatem nie zostanie ona spełniona np. w sytuacji, gdy osoba spełniająca świadczenie (solvens) miała wątpliwości co do istnienia zobowiązania. Chodzi więc wyłącznie o takie przypadki, kiedy osoba zubożona wiedziała o nieistnieniu zobowiązania (czy to w ogóle, czy wobec konkretnej osoby). Można natomiast domagać się obowiązku zwrotu świadczenia nienależnego, jeśli zostało ono spełnione z zastrzeżeniem zwrotu. Zastrzeżenie to rozumieć należy jako przejaw woli odzyskania w przyszłości rzeczy będących przedmiotem świadczenia. Powinno ono jednak zostać wyrażone najpóźniej w chwili spełnienia świadczenia. W razie sporu sądowego co do zwrotu świadczenia, ciężar wykazania złożenia wspomnianego zastrzeżenia spoczywa na osobie, która świadczenie spełniła.
Wystąpienie z kondykcją, czyli roszczeniem o zwrot świadczenia nienależnego, jest możliwe także, jeśli spełnienie świadczenia nastąpiło w celu uniknięcia przymusu. Zgodnie z orzecznictwem, pojęcie to należy interpretować szeroko. W związku z tym, przymusem jest nie tylko zagrożenie procesem sądowym lub wszczęciem egzekucji, ale również wszelka postać nacisku, wyłączająca dobrowolne spełnienie świadczenia, a skutkująca tym, że solvens spełnia świadczenie, mimo świadomości tego, że jest ono nienależne. Jednak nie każda forma obawy o wystąpienie negatywnych konsekwencji może być uznana za przymus. Przykładowo, za spełnienie świadczenia „w celu uniknięcia przymusu” nie zostanie uznane świadczenie nienależnej kwoty za przewóz opakowań zwrotnych w celu niedopuszczenia do niewykonania tego przewozu, a przez to uniknięcia grożących kar umownych nałożonych przez sprzedawcę za opóźnienie w zwrocie opakowań1.
Kodeks cywilny dopuszcza także możliwość żądania zwrotu świadczenia spełnionego w wykonaniu nieważnej czynności prawnej, nawet jeśli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do niego zobowiązany. Jest to kolejne odstępstwo od reguły wyłączenia obowiązku zwrotu świadczenia w stosunku do osoby, która wiedziała o nienależności świadczenia. Nieważność czynności prawnej skutkuje bowiem tym, że nie wywołuje ona żadnych skutków, a zatem spełnione w jej wykonaniu świadczenia powinny bezwarunkowo podlegać zwrotowi.
Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego nie można żądać zwrotu spełnionego nienależnie świadczenia, jeżeli zostało ono spełnione w celu zadośćuczynienia zasadom współżycia społecznego. Jest to przesłanka odwołująca się do zasad moralnych oraz etyki. Jeśli więc świadczenie, mimo że zostało spełnione nienależnie, ale odpowiada zasadom współżycia społecznego, nie podlega zwrotowi. Tego typu świadczenia „moralnie słuszne” najczęściej występują w odniesieniu do świadczeń quasi-alimentacyjnych, rodzinnych i związanych ze stosunkiem pracy, jednak każdorazowo o tym, czy w sprawie zachodzą okoliczności uzasadniające wyłączenie żądania spełnionego świadczenia decydują indywidualne okoliczności konkretnego przypadku. Pamiętać jednak należy, że istotne są okoliczności istniejące w chwili spełnienia świadczenia, leżące u podstaw działania świadczącego, a nie powstałe później w chwili żądania zwrotu.
Kolejnych rodzajów świadczeń nie podlegających zwrotowi nie można uznać za świadczenia nienależne w ścisłym tego słowa znaczeniu. W przypadku bowiem świadczeń przedawnionych oraz świadczeń jeszcze niewymagalnych istnieje stosunek zobowiązaniowy, lecz wierzyciel nie może albo już żądać ich spełnienia, albo nie może jeszcze go żądać. Mimo to sytuacje te zostały wymienione wśród przypadków, kiedy nie można żądać zwrotu świadczenia. Jeżeli więc dłużnik spełni świadczenie, które uległo już przedawnieniu albo którego termin wymagalności jeszcze nie nadszedł, nie może żądać jego zwrotu.
Kluczową kwestią w przypadku spełniania roszczeń przedawnionych jest jednak celowość działania solvensa – nie można żądać zwrotu świadczenia, jeśli dłużnik spełnił je „w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu”. Nie działa w kierunku zadośćuczynienia roszczeniu przedawnionemu ten, kto spełnia je w celu uniknięcia przymusu w związku z prawomocnym wyrokiem zobowiązującym go do takiego zachowania .
Wyłączenie możliwości żądania zwrotu świadczenia niewymagalnego nie znajduje zastosowania do zobowiązań warunkowych (tj. takich, których powstanie zostało uzależnione od ziszczenia się warunku przyszłego i niepewnego). Dopóki bowiem warunek ten nie zostanie spełniony, zobowiązanie nie powstaje, a zatem mają zastosowanie przepisy dotyczące świadczenia nienależnego z uwagi na brak zobowiązania i reguły z nim związane.
Zdaniem autorki
Regulacja ustawowa w zakresie obowiązku zwrotu świadczenia nienależnego stanowi ochronę uczciwego beneficjenta tego świadczenia. Prawidłowo ustawodawca przyjął, że w dużej mierze konsekwencje spełnienia świadczenia nienależnego powinny obciążać solvensa, który winien zdawać sobie sprawę z tego, czy jest do świadczenia zobowiązany. W związku z tym słusznie możliwość żądania przez niego zwrotu tego świadczenia została w istotny sposób ograniczona.
1 Tak Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 27 marca 1991 r., sygn. akt I ACr 70/91.
Artykuł ukazał się w internetowym wydaniu dziennika „Rzeczpospolita” dnia 19-02-2020r.
