Zgoda doradcy tymczasowego na udzielenie pacjentowi świadczenia zdrowotnego

Jedną z kategorii osób, wymienionych w art. 17 ust. 2 (obok pacjentów małoletnich oraz całkowicie ubezwłasnowolnionych), są osoby niezdolne do świadomego wyrażenia zgody. Nie roztrząsając w tym miejscu niezbyt szczęśliwego sformułowania tego przepisu, m.in. różnicującego sytuację osób o ograniczonej zdolności do czynności prawnych z uwagi na wiek oraz ubezwłasnowolnienie częściowe, należy zwrócić uwagę właśnie na kategorię „osób niezdolnych do świadomego wyrażenia zgody”. Dla tej grupy osób prawodawca przewidział wyrażenie zgody przez „przedstawiciela ustawowego”.

W ramach kategorii osób niezdolnych do świadomego wyrażenia zgody (niebędących jednocześnie ubezwłasnowolnionymi całkowicie ani małoletnimi), można wyróżnić dwie kategorie: osoby ubezwłasnowolnione częściowo oraz osoby, które mimo braku możliwości świadomego wyrażenia zgody (a zatem ogólniej – braku możliwości składania oświadczeń woli) nie zostały ubezwłasnowolnione.

Prawodawca dla osób, wobec których toczy się postępowanie o ubezwłasnowolnienie przewidział instytucję doradcy tymczasowego, opartą o przepisy art. 548–551 K.p.c. Z tej grupy przepisów najistotniejsze znaczenie z punktu widzenia reprezentacji osoby, której dotyczy toczące się postępowanie o ubezwłasnowolnienie ma art. 549 K.p.c. Paragraf pierwszy tego artykułu przesądza o tym, iż z chwilą powołania takiego doradcy przez sąd, osoba dla której go ustanowiono zostaje ograniczona w zdolności do czynności prawnych (uzyskuje status analogiczny do osoby ubezwłasnowolnionej częściowo). Zgodnie z paragrafem drugim, do doradcy tymczasowego stosuje się przepisy o kuratorze dla ubezwłasnowolnionego częściowo. Należy w tym miejscu podkreślić, ze ustawodawca nie zdecydował się na odesłanie do odpowiedniego stosowania innych przepisów, ale na odesłanie do stosowania ich wprost.

Przepisem, do którego następuje odesłanie, jest w pierwszej kolejności art. 181 § 1 K.r.o., który stanowi, że kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest powołany do jej reprezentowania i do zarządu jej majątkiem tylko z mocy wyraźnego postanowienia sądu opiekuńczego.

Stosownie do treści art. 181 § 1 K.r.o. w zw. z art. 549 § 2 K.p.c., doradca tymczasowy nie ma z mocy prawa przyznanej możliwości reprezentowania osoby, dla której został ustanowiony a stosowne uprawnienie może uzyskać wyłącznie na podstawie postanowienia sądu. Potwierdza to orzecznictwo sądowe, m.in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 czerwca 1968 r. (I CZ 77/68), w którym stwierdzono, że „doradca tymczasowy ustanowiony dla osoby, względem której toczy się postępowanie o jej ubezwłasnowolnienie (art. 548 § 1 K.p.c.), może być – gdy sąd przed którym toczy się postępowanie o ubezwłasnowolnienie, tak postanowi (art. 181 § 1 K.r.o. i art. 549 § 2 K.p.c.) – powołany do jej reprezentowania i do zarządu jej majątkiem”. Zdaniem Sądu Najwyższego, tylko w takiej sytuacji może być uznany za „przedstawiciela tej osoby”, co należy rozumieć jako przedstawiciela ustawowego. Pogląd ten jest akceptowany przez doktrynę, aprobująco przywołującą zacytowany wyrok.

Niezależnie od tego, że w orzecznictwie możliwość uczynienia doradcy tymczasowym przedstawicielem osoby, dla której go ustanowiono przez sąd prowadzący postępowanie o ubezwłasnowolnienie, nie istnieją przeszkody ku temu, by stosowne postanowienie mogło być wydane również przez sąd opiekuńczy (w razie pominięcia tej kwestii przez sąd ustanawiający doradcę). Sąd opiekuńczy zawiadamiany jest z urzędu o ustanowieniu doradcy tymczasowego (art. 551 § 1 K.p.c.) a wydanie postanowienia przyznającego lub cofającego uprawnienie do reprezentacji osoby, dla której doradcę ustanowiono z całą pewnością mieści się w granicach nadzoru sprawowanego przez sąd opiekuńczy analogicznie do nadzoru nad kuratorem dla ubezwłasnowolnionego częściowo.

W praktyce stosunkowo częste są sytuacje, w których sąd prowadzący postępowanie o ubezwłasnowolnienie poprzestaje w sentencji postanowienia jedynie na wskazaniu danych osobowych doradcy tymczasowego i nie orzeka na temat zakresu jego kompetencji do reprezentacji osoby, dla której go ustanowiono (ani w sposób pozytywny ani negatywny). W takiej sytuacji, zgoda, o której mowa w art. 17 ust. 2 U.o.p.p. nie może być przez taką osobę w zastępstwie pacjenta złożona. Co więcej, zgody takiej nie może udzielić sam pacjent, bowiem z jednej strony nie ma zdolności do świadomego wyrażenia zgody, a z drugiej ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

W takiej sytuacji, z zastrzeżeniem oczywistej możliwości podejmowania bez zgody pacjenta czynności o charakterze ratowania życia, jedyną możliwością jest wystąpienie do sądu (czy to prowadzącego postępowanie o ubezwłasnowolnienie, czy też sądu opiekuńczego) ze stosownym wnioskiem. Przedmiotem wniosku powinno być wydanie postanowienia, uprawniającego doradcę tymczasowego do reprezentowania osoby, dla której go ustanowiono – czy to w ramach składania wszelkich oświadczeń woli, czy też co najmniej oświadczeń woli związanych z leczeniem takiej osoby. Jeżeli przedmiotem świadczenia zdrowotnego miałyby być badania lub zabiegi dokonywane przez lekarza, możliwe jest również zwrócenie się do sądu opiekuńczego o zgodę na udzielenie konkretnego świadczenia lub serii świadczeń na podstawie art. 32 ust. 2 ustawy z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty.

Ponieważ nierzadko osobami, których dotyczy postępowanie o ubezwłasnowolnienie są osoby, które dopiero co uzyskały pełnoletniość (a co za tym idzie pełną zdolność do czynności prawnej) i wyszły tym samym spod władzy rodzicielskiej a nie mają zdolności do kierowania swym postępowaniem, w sytuacji braku możliwości wyrażenia zgody na świadczenie zdrowotne można zapobiec w takiej sytuacji dwojako. Pierwszym rozwiązaniem jest – jeżeli istnieją ku temu przesłanki – wystąpienie o ubezwłasnowolnienie całkowite pomiędzy ukończeniem przez małoletniego 13. roku życia a pełnoletniością. Wówczas przez cały czas trwania postępowania, reprezentacja małoletniego odbywa się w oparciu o władzę rodzicielską rodziców (98 § 1 K.r.o.). Drugim rozwiązaniem jest ustanowienie przez rodziców, przed uzyskaniem przez dziecko pełnoletniości, pełnomocnika do reprezentowania dziecka w zakresie udzielania zgód na świadczenia zdrowotne. To drugie rozwiązanie, jakkolwiek budzące wątpliwości pod kątem zgodności z literalnym brzmieniem art. 17 ust. 2 U.o.p.p., wydaje się dopuszczalne z punktu widzenia orzecznictwa sądowego. W szczególności wyroków Sądu Najwyższego z dnia 27 października 2005 r. (III CK 155/05) oraz 13 maja 2015 r. (III CZP 19/15). W pierwszym z nich uznano, że wiążące są „wyraźne i jednoznaczne” „oświadczenia pacjenta wyrażone na wypadek utraty przytomności”. W drugim zaś Sąd Najwyższy dopuścił możliwość udzielenia przez przedstawiciela ustawowego małoletniego pełnomocnictwa do „złożenia oświadczenia o wyrażeniu zgody zastępczej na udzielenie świadczenia zdrowotnego”. Wydaje się, ze jeżeli pacjent przechodzi z jednej sytuacji opisanej w inną w art. 17 ust. 2 U.o.p.p. (przestaje być małoletni, ale jest niezdolny do świadomego wyrażenia zgody), to pełnomocnictwo udzielone w okresie, gdy był małoletni nie powinno utracić swej skuteczności ex lege.

Artykuł ukazał się w dzienniku „Rzeczpospolita” w dniu 07-02-2020 r.