• PRAWO GOSPODARCZE

Konfiskata rozszerzona batem na przedsiębiorców

2023-11-23

Przewidziana w kodeksie karnym instytucja konfiskaty rozszerzonej winna skłaniać każdego właściciela przedsiębiorstwa do poświęcania szczególnej uwagi analizie celów oraz skutków zawieranych w jego ramach transakcji. Przestępstwa gospodarcze, takie jak np. oszustwa gospodarcze, przestępstwa karuzelowe czy pranie brudnych pieniędzy, mogą być bowiem popełniane nie tylko z wykorzystaniem przedsiębiorstwa w tym celu utworzonego, lecz również z wykorzystaniem przedsiębiorstwa prowadzącego legalną działalność gospodarczą. Sprawca przestępstwa nie musi zaś być jego właścicielem, a źródłem osiągniętej korzyści mogą być także czynności zgodne z prawem dokonywane po jego popełnieniu, np. nabycie rzeczy ruchomej czy nieruchomości za środki pochodzące z przestępstwa.

Warunkiem orzeczenia przez sąd przepadku przedsiębiorstwa nienależącego do sprawcy przestępstwa jest:

• skazanie sprawcy za przestępstwo,
• osiągnięcie przez sprawcę – zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio – korzyści majątkowej znacznej wartości, np. przez zaksięgowanie jej jako dochód przedsiębiorstwa,
•  ustalenie, że przedsiębiorstwo służyło do popełnienia tego przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści,
• udowodnienie przedsiębiorcy zamiaru w umożliwieniu użycia przedsiębiorstwa do popełnienia tego przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści.

Przepadek przedsiębiorstwa

Przepadkowi może ulec przedsiębiorstwo rozumiane jako zorganizowany zespół wszystkich składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej (art. 551 kodeksu cywilnego). Przy czym przepadkiem na podstawie art. 44a § 1 lub 2 kodeksu karnego może być objęte tylko przedsiębiorstwo należące do osoby fizycznej, w tym prowadzone w formie spółki cywilnej. Przepadkiem na tej podstawie nie może zatem zostać obciążona spółka kapitałowa, w której udziały lub akcje należą do osób prawnych czy przedsiębiorstwa spółek osobowych prawa handlowego. Przepadek wobec takich podmiotów może zostać zastosowany na podstawie art. 8 ustawy z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione.

Nie może ulec przepadkowi także część przedsiębiorstwa, jego filia czy oddział. Ponadto nie można orzec przepadku przedsiębiorstwa, jeżeli służyło ono do popełnienia innego przestępstwa niż to, za które ma zostać skazany sprawca. Przy czym przepadek całego przedsiębiorstwa może zostać orzeczony także w przypadku wykorzystania nawet jednego (lub kilku) ze składników przedsiębiorstwa.

Korzyść majątkowa znacznej wartości

Pojęcie „korzyści znacznej wartości” należy odnieść do definicji „mienia znacznej wartości” zawartej w art. 115 § 5 k.k., zgodnie z którą mieniem znacznej wartości jest mienie, którego wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 200 000 zł. Może zostać uzyskana przez sprawcę zarówno bezpośrednio (np. poprzez wejście w posiadanie ruchomości, nieruchomości, wierzytelności, środków płatniczych oraz papierów wartościowych, a także wszelkich innych świadczeń i praw majątkowych), jak i pośrednio, tj. w wyniku obrotu korzyściami pierwotnymi (np. uzyskiwanie pożytków z lokaty bankowej opartej na środkach pieniężnych pochodzących z przestępstwa).

Przy czym za korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa uważa się każde mienie, które sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w ciągu ostatnich pięciu lat przed popełnieniem przestępstwa do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku w sytuacji skazania go za przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności, której górna granica jest nie niższa niż pięć lat, lub popełnione w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa (art. 45 § 2 k.k.).

Wykorzystanie przedsiębiorstwa w działalności przestępczej
Przedsiębiorstwo może służyć do popełnienia przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści. Samo ukrycie korzyści pochodzącej z przestępstwa może polegać na:

• ukryciu w znaczeniu fizycznym, np. wmieszaniu w składniki przedsiębiorstwa, celem utrudnienia jej identyfikacji,
• wprowadzeniu jej do przedsiębiorstwa, np. umieszczenie w dokumentach rachunkowych czy ewidencji materiałowych.

Przykładem tego typu działań jest zakup udziałów legalnego podmiotu celem zalegalizowania przestępczych środków finansowych. Przy czym podmiot ten może w ogóle nie służyć do popełnienia przestępstwa, a być wyłącznie miejscem ulokowania pieniędzy. Chodzi tu zarówno o przestrzeń służącą fizycznemu ukryciu korzyści, jak i o wykorzystanie księgowości, finansów, dokumentacji, struktury organizacyjnej czy innych instrumentów przedsiębiorstwa służących ukryciu prawdziwego pochodzenia korzyści majątkowej.

Przepadek przedsiębiorstwa nienależącego do sprawcy

Sąd może orzec przepadek przedsiębiorstwa należącego do osoby, która nie dopuściła się jakiegokolwiek istotnego z punktu widzenia prawa karnego czynu, jeżeli jej zamiarem było, by przedsiębiorstwo służyło do popełnienia tego przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści (art. 44a § 2 k.k.). Oznacza to, że właściciel przedsiębiorstwa może ponieść odpowiedzialność za cudzy czyn, nawet jeśli nie łączył go żaden związek z zachowaniem sprawcy przestępstwa.

Nie jest wykluczony również przepadek mienia przeniesionego na osoby trzecie, chyba że w okolicznościach sprawy osoba trzecia nie mogła przypuszczać, że mienie pochodziło z czynu zabronionego (art. 45 § 3 k.k.). Tego typu regulacja ma zapobiegać lokowaniu aktywów uzyskanych z przestępstwa w składnikach majątkowych członków rodziny, przyjaciół czy tzw. słupów.

Wątpliwości przy tym budzi nie tyle sama możliwość orzekania przepadku wobec osoby trzeciej, co kwestia automatyzmu oraz obligatoryjności jego stosowania. Mogą bowiem zaistnieć sytuacje, w których sprawca przestępstwa za wiedzą i zgodą właściciela posługuje się należącymi do niego przedmiotami albo takie, w których właściciel narzędzi czerpie zyski z przestępczej działalności osób trzecich. Nawet jednak w takich wypadkach przepadek powinien zostać poprzedzony stosownym postępowaniem dowodowym. Sąd powinien poddać ocenie zaangażowanie intelektualno-wolitywne właściciela w zachowanie przestępne sprawcy.

Sąd nie powinien orzekać przepadku przedsiębiorstwa, jeśli:

• byłby on niewspółmierny do wagi popełnionego przestępstwa, stopnia zawinienia oskarżonego lub motywacji i sposobu zachowania się właściciela przedsiębiorstwa, np. w przypadku zgody właściciela na wykorzystanie swojego przedsiębiorstwa w przestępczym procederze z obawy o życie swoich najbliższych albo celem minimalizacji rozmiaru szkody,
• szkoda wyrządzona przestępstwem lub wartość ukrytej korzyści nie jest znaczna wobec rozmiaru działalności przedsiębiorstwa, np. wykorzystanie przedsiębiorstwa o wielomilionowej wartości do oszustwa na szkodę kontrahenta o wartości kilku tysięcy złotych,
• byłby on niewspółmiernie dolegliwy dla właściciela przedsiębiorstwa.

Przedsiębiorstwo przedmiotem współwłasności

Możliwy jest także przepadek przedsiębiorstwa, gdy jest ono przedmiotem współwłasności. W takiej sytuacji przepadek orzeka się z uwzględnieniem woli i świadomości każdego ze współwłaścicieli oraz w ich granicach (art. 44a § 3 k.k). Nie można przy tym orzec przepadku w zakresie przekraczającym udział sprawcy w przedsiębiorstwie. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy współwłaściciel przedsiębiorstwa chciał, aby przedsiębiorstwo służyło do popełnienia tego przestępstwa lub ukrycia osiągniętej z niego korzyści albo, przewidując taką możliwość, na to się godził.

W razie współwłasności łącznej, np. osób pozostających w związku małżeńskim, gdy zamiar można przypisać tylko jednemu z małżonków, przepadek całości lub części przedsiębiorstwa nie jest możliwy. Orzeczenie przepadku nie będzie możliwe również w razie współwłasności ułamkowej dwóch lub więcej osób, gdy choćby jednemu ze współwłaścicieli nie udowodniono świadomości i woli.

Zdaniem autorów

Bez wątpienia konfiskata rozszerzona stanowi ważne narzędzie w walce z przestępczością zorganizowaną. Pozwala na sprawne pozbawianie sprawców środków finansowych mogących służyć ich dalszej działalności przestępczej. Jej stosowanie powinno cechować się jednak ogromną dozą ostrożności i odbywać się wyjątkowo ze względu na nieodwracalne skutki konfiskaty dla samego przedsiębiorstwa, w szczególności w odniesieniu do właścicieli przedsiębiorstw niebędących sprawcami. Wobec konsekwencji z niego płynących przepadek winien być orzekany rozważnie po wnikliwiej analizie każdej sprawy oraz postawy intelektualno-wolicjonalnej właściciela przedsiębiorstwa, który winien pamiętać o przyznanej mu przez ustawodawcę gwarancji ochrony jego praw w postaci nadania mu praw strony w postępowaniu karnym w przypadku zagrożenia przepadkiem (art. 91b k.p.k.).

Uzasadniane obawy nasuwają się także w związku z trybem wprowadzania przedmiotowej sankcji do polskiego porządku prawnego, w szczególności w kontekście możliwości wykorzystania przepadku przedsiębiorstwa jako narzędzia represji. Prawo nie może bowiem być traktowane instrumentalnie, jako środek walki z wszystkimi, którzy nie aprobują poczynań danej władzy.

Krzysztof Rożko, Radca Prawny, Wspólnik Zarządzający w Krzysztof Rożko i Wspólnicy Kancelaria Prawna

Krzysztof Rożko w Rankingu Kancelarii Prawniczych „Rzeczpospolita 2023” jest liderem w kategorii rynki kapitałowe i doradztwo regulacyjne oraz jest rekomendowany w kategorii doradzanie prywatnym klientom (Private Clients)

Krzysztof Rożko w Rankingu The Legal 500 EMEA 2023  jest rekomendowany w kategoriach: Investment Funds oraz Capital Markets.

Mateusz Pisarski, Radca Prawny w Krzysztof Rożko i Wspólnicy Kancelaria Prawna

Rekomendacje Kancelarii KRWLEGAL w rankingach: IFLR1000 w kategoriach Capital Markets: Equity oraz M&A, The Legal 500 EMEA 2023 w kategoriach: Investment Funds i Capital Markets oraz jako lider  „Rzeczpospolita 2023” w kategoriach: doradzanie prywatnym klientom (Private Clients) private equity, rynki kapitałowe i doradztwo regulacyjne.