Nagłe nieszczęśliwe zdarzenie musi mieć związek z wykonywaną pracą
2021-12-17
Pracodawca nie ma obowiązku wypłaty świadczeń pracownikowi, jeśli wina za wypadek leży po stronie pracownika.
Obowiązujące przepisy prawa pracy w celu ochrony osób zatrudnionych oraz zminimalizowania skutków związanych z wystąpieniem wypadków w miejscu pracy nakładają na pracodawcę liczne obowiązki związane z zapewnieniem szeroko rozumianego bezpieczeństwa. Ich podstawę stanowi art. 15 Kodeksu pracy (kp), który stwierdza, iż pracodawca zobowiązany jest do zapewnienia pracownikom bezpiecznych oraz higienicznych warunków pracy, a ponadto na podstawie art. 207 § 2 kp zobowiązany jest on chronić zdrowie i życie pracowników przy zastosowaniu odpowiednich osiągnięć nauki oraz techniki. Ponadto obowiązujące przepisy nakładają na pracodawcę szereg innych obowiązków związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa, w których pracodawca zobowiązany jest m.in. do przekazania informacji o występujących zagrożeniach dla życia i zdrowia występujących na poszczególnych stanowiskach pracy, poinformowania pracownika o obowiązujących zasadach podczas awarii sprzętu bądź używanego narzędzia, przeszkolenia ogólnego oraz stanowiskowego pracownika, dokonywania oceny ryzyka zawodowego występującego przy wykonywaniu określonych prac oraz informowania pracowników o istniejącym ryzyku, okresowego przeszkolenia pracowników z dziedziny BHP, zapewnienia pierwszej pomocy w nagłych wypadkach, zabezpieczenia miejsca wypadku, a także sporządzenia protokołu powypadkowego.
Pomimo generalnej zasady wynikającej z powołanych przepisów niejednokrotnie dochodzi do sytuacji, w których de facto osoba zatrudniona ulega wypadkowi przy pracy, co nierozerwalnie wiąże się z charakterem wykonywanych czynności, ich odpowiedzialnością, a także czynnikami zewnętrznymi mającymi wpływ na zdarzenie. Warto jednak pamiętać, iż świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego nie przysługują pracownikowi w przypadku zaistnienia jego wyłącznej winy za wypadek, a także w sytuacji jego znacznego przyczynienia się do zaistnienia powyższego zdarzenia. Czym zatem jest przyczynienie?
Zgodnie z treścią art. 362 Kodeksu cywilnego (kc), jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron. Z przyczynieniem mamy zatem do czynienia w sytuacji umyślnej winy leżącej po stronie pracownika, a także w wyniku jego rażącego niedbalstwa związanego z możliwością przewidzenia niebezpiecznej sytuacji, a także możliwości jej uniknięcia.
W kwestii przyczynienia się orzekł Sąd Najwyższy, który w wyroku z 24 września 2019 r. (sygn. akt. I ACa 29/19), orzekł, iż „w świetle art. 362 kc przyczynienie się poszkodowanego ma miejsce wtedy, gdy jedną z przyczyn powstania lub powiększenia szkody jest nie tylko zachowanie sprawcy zdarzenia, z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy, ale także zachowanie poszkodowanego, przy czym między zachowaniem się poszkodowanego a szkodą istnieje normalna zależność w znaczeniu art. 361 § 1 kc. O tym zaś, czy zachowanie poszkodowanego stanowiło współprzyczynę szkody odpowiadającą cechom normalnego związku przyczynowego, decyduje ocena w konkretnych okolicznościach danej sprawy, dokonana według kryteriów obiektywnych i uwzględniająca zasady doświadczenia życiowego”.
Jako przykład zawinionego przyczynienia się orzecznictwo oraz doktryna wymieniają m.in. uchylenie się od przestrzegania przepisów BHP bądź ich niezastosowanie, celowe działanie pracownika pomimo wyraźnie obowiązujących w przedsiębiorstwie zasad, brak zastosowania odzieży roboczej, nieprzestrzeganie zasad ruchu drogowego w odniesieniu do osób kierujących pojazdami podczas wykonywania obowiązków służbowych, czy też pozostawanie pod wpływem alkoholu, środków odurzających czy też substancji psychotropowych.
Podkreślenia jednak wymaga fakt, iż zwolnienie pracodawcy z obowiązku wypłaty świadczeń na rzecz pracownika ma miejsce wyłącznie w przypadku wystąpienia wypadku z wyłącznej winy leżącej po stronie pracownika, a także w przypadku jego przyczynienia się do jego zaistnienia w znacznym stopniu.
Wypadek przy pracy w praktyce kojarzy się z nieszczęśliwym zdarzeniem związanym z pracą, uniemożliwiającym jej jednoczesne dalsze wykonywanie bądź powodujące przerwę w jej wykonywaniu. Istotą ubezpieczenia wypadkowego jest zapewnienie zatrudnionemu ochrony prawnej związanej z powstałą niezdolnością do zarobkowania. Niestety, nie każda zawarta umowa rodzi obowiązek odprowadzania składek na ubezpieczenie wypadkowe przez pracodawcę. Obligatoryjnie składki powyższe pracodawca winien jednak odprowadzać przy zawarciu umowy o pracę, a także umowach zlecenia.
Według danych GUS w I półroczu 2021 r. zgłoszono 27 200 osób poszkodowanych w wypadkach przy pracy, co stanowi o 13,1 proc. więcej niż w I półroczu 2020 r. Ponadto według danych statystycznych zwiększył się wskaźnik wypadkowości, tj. liczby osób przypadających na 1000 pracujących. Najwyższy wskaźnik wypadkowości w pierwszym półroczu 2021 r. został odnotowany w następujących województwach: podlaskim (2,93), śląskim (2,52) oraz opolskim (2,50), a najniższy w województwach: mazowieckim (1,40), małopolskim (1,60) i podkarpackim (1,84).
Dane statystyczne GUS wskazują, iż do głównych przyczyn związanych z wystąpieniem wypadku przy pracy jest nieprawidłowe zachowanie się pracownika, nieprzestrzeganie zasad BHP, a także zmęczenie oraz zła kondycja psychiczna oraz fizyczna.
Zgodnie z przepisami prawa za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą: 1) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych; 2) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia, 3) w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.
Co ważne, wymienione w powyższym przepisie przesłanki wystąpienia wypadku przy pracy muszą wystąpić łącznie, a brak wystąpienia choćby jednej z nich unicestwia zakwalifikowanie zaistniałego zdarzenia do kwalifikacji prawnej wypadku przy pracy.
Na równi z wypadkiem przy pracy traktuje się wypadek, któremu pracownik uległ:
1) w czasie podróży służbowej, chyba że wypadek spowodowany został postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań;
2) podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony;
3) przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje związkowe.
Na uwagę zasługuje Postanowienie Sądu Najwyższego, Izba Pracy z dnia 16 marca 2021 r. (sygn. akt. II USK 136/21), które stwierdza, iż „Sama praca w sensie wykonywania zwykłych czynności (normalny wysiłek, normalne przeżycia psychiczne) przez pracownika, który doznał urazu typu udar, zawał, pęknięcie tętniaka, nie może być uznana za zewnętrzną przyczynę wypadku przy pracy. Musi wystąpić szczególna, nadzwyczajna okoliczność w przebiegu pracy, aby tego typu uraz mógł być uznany za skutek przyczyny zewnętrznej. Może to być nadmierny wysiłek fizyczny czy stres związany z jakimś nieoczekiwanym zdarzeniem, ale okoliczność taka musi zostać udowodniona zgodnie z regułami procesowymi”.
Natomiast nagłe zdarzenie powodujące uraz lub śmierć pracownika może nastąpić w dowolnym czasie i miejscu pod warunkiem, że pozostaje w związku z wykonywaniem czynności pracowniczych przez osobę, która wypadkowi uległa (zob. postanowienie SN – Izba Pracy z 30 sierpnia 2018 r., sygn. akt. I UK 360/17).
Wykonywanie zwykłych czynności (normalny wysiłek, normalne przeżycia psychiczne) przez pracownika, który doznał pogorszenia stanu zdrowia w czasie i miejscu wykonywania zatrudnienia, nie może być uznane za zewnętrzną przyczynę wypadku przy pracy. Musi więc wystąpić szczególna (nadzwyczajna) okoliczność w przebiegu pracy, aby takie zaostrzenie procesu chorobowego mogło być uznane za skutek przyczyny zewnętrznej zdarzenia wypadkowego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z 6 maja 1976 r., sygn. akt. III PZP 2/76).
Istotna jest nagłość
Istotną cechą wystąpienia wypadku przy pracy jest nagłość jego wystąpienia. A contrario bowiem, jeżeli zdarzenie nie jest nagłe, powoduje w swej istocie brak spełnienia wszystkich przesłanek koniecznych do jego wystąpienia, co jednocześnie powoduje brak spełnienia tytułu do świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego. W doktrynie zaś przeważa pogląd, iż zdarzenie nagłe musi charakteryzować się swoją jednorazowością, a także winno wydarzyć się w krótkim okresie, w konkretnym dniu pracy, nie zaś występować przez kilka dni. Za nagłość zdarzenia trudno bowiem uznać pojawiające się przez kilka dni dolegliwości bólowe, które nie będą związane z charakterem pracy bądź z którymi osoba zatrudniona boryka się od dłuższego czasu.
Sąd Najwyższy wyrokiem z 21 maja 1997 r. (sygn. akt. II UKN 130/97) wskazał, iż uszkodzenie ciała doznane przy wykonywaniu czynności należących do obowiązków pracownika uznawane za wypadek przy pracy stanowi nieoczekiwane i krótkotrwałe zakłócenie układu fizycznego i jest zdarzeniem nagłym.
Przyczyna zewnętrzna
Drugą przesłanką konieczną do wystąpienia wypadku przy pracy jest zaistnienie przyczyny zewnętrznej, rozumianej jako czynnik zewnętrzny, nieistniejący w samej osobie poszkodowanego. Za czynnik zewnętrzny uznać można np. niesprzyjające warunki atmosferyczne, śliską podłogę czy też potknięcie się.
Sąd Najwyższy wyrokiem z 5 września 1996 r. (sygn. akt. II PRN 9/96) uznał za przyczynę zewnętrzną dopuszczenie pracownika do pracy bez badań kontrolnych oraz bez orzeczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do wykonywania pracy na określonym stanowisku. Przy niespełnieniu bowiem tych warunków nawet wykonywanie zwykłych czynności pracowniczych stanowi przyczynę sprawczą wypadku.
Uraz lub śmierć
Trzecią przesłanką wystąpienia wypadku przy pracy jest konieczność wystąpienia w wyniku wypadku przy pracy urazu lub śmierci.
Zgodnie z treścią art. 2 pkt 13 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych poprzez pojęcie urazu należy określić uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czynnika zewnętrznego. Śmierć zaś jest pojęciem niezdefiniowanym w wyżej wymienionej ustawie, należy więc w tym zakresie przywołać jej definicję jako trwałego i nieodwracalnego ustania funkcji pnia mózgu.
Ubezpieczonemu przysługują zgodnie z katalogiem zamkniętym zawartym w art. 6 powołanej wyżej ustawy świadczeniami: w postaci zasiłku chorobowego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku wyrównawczego, jednorazowego odszkodowania, renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej, renty rodzinnej, dodatku do renty rodzinnej, dodatku pielęgnacyjnego, świadczenia w postaci pokrycia kosztów leczenia w zakresie stomatologii i szczepień ochronnych oraz zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne w zakresie określonym ustawą. Poza wymienionymi świadczenia jest także możliwość dochodzenia roszczeń na podstawie Kodeksu cywilnego.
Zgodnie jednak z postanowieniem SN – Izba Pracy z 13 grudnia 2018 r. ( sygn. akt. I PK 259/17 ): „Cywilnoprawna odpowiedzialność pracodawcy za skutki wypadku przy pracy ma charakter uzupełniający. Pracownik nie może dochodzić odszkodowania i renty na podstawie art. 444 kc oraz zadośćuczynienia z art. 445 kc przed rozpoznaniem jego roszczeń o świadczenia przysługujące na podstawie przepisów ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1376, ze zm.). Dopiero po rozpoznaniu jego prawa do jednorazowego odszkodowania z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu i renty z tytułu niezdolności do pracy na podstawie przepisów tej ustawy, może on dochodzić świadczeń uzupełniających w oparciu o przepisy prawa cywilnego”.
Artykuł ukazał się w Poradniku: Prawo i podatki w firmie
