Skarga w obronie praw człowieka
2023-11-03
W przypadkach naruszeń praw człowieka najczęściej wybór będzie leżał pomiędzy skargą indywidualną do Komitetu Praw Człowieka przy ONZ a skargą do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.
Prawa człowieka to podstawowe, niezbywalne i uniwersalne prawa przysługujące każdemu człowiekowi bez względu na rasę, płeć, język, religię, poglądy, pochodzenie, majątek czy stan zdrowia. Powstały różne środki oraz systemy mające na celu ich ochronę. Wyróżniamy systemy krajowe oraz międzynarodowe. Do tych drugich, należą procedury skargowe w traktatowym systemie ochrony praw człowieka ONZ. Jednym z najważniejszych traktatów chroniących prawa człowieka w ramach, którego działa procedura skargowa jest Międzynarodowy pakt praw osobistych i politycznych, który został ratyfikowany przez większość państw ONZ, w tym również przez Polskę. Otwiera to wszystkim osobom znajdującym się pod jurysdykcją Polski (a więc nie tylko obywatelom Polski), furtkę do walki o ochronę ich fundamentalnych praw, zagwarantowanych w pakcie.
Kto może się poskarżyć?
Każdy, kogo prawo zostało pogwałcone może wystąpić ze skargą indywidualną do Komitetu Praw Człowieka, działającego przy ONZ, co do zasady, pod warunkiem że bezskutecznie wykorzystał już wszelkie dostępne środki ochrony krajowej, takie jak np. apelacja od wyroku sądu, skarga do sądu administracyjnego, prywatny akt oskarżenia itd. Skarżącym może być tylko osoba fizyczna (a nie np. spółka czy jednostka samorządu terytorialnego), która osobiście jest ofiarą zarzucanego naruszenia. Skarżący może przygotować i złożyć skargę samodzielnie albo skorzystać z pomocy profesjonalnego pełnomocnika (np. radcy prawnego). W wyjątkowych sytuacjach, takich jak np. śmierć pokrzywdzonej osoby, skargę w jej imieniu mogą złożyć osoby dla niej najbliższe – małżonek, partner życiowy, rodzic, pozostali członkowie rodziny. Skargę zawsze wnosi się przeciwko państwu, a nie poszczególnym instytucjom czy osobom.
Opłaty i koszty
Samo wniesienie skargi nie jest obwarowane żadnymi opłatami, natomiast konieczność poniesienia dodatkowych kosztów może być generowana przez zalecenie komitetu, aby skargę sporządzić w języku angielskim, francuskim lub hiszpańskim. Skarżący może oczywiście przetłumaczyć ją samodzielnie; jeśli biegle porozumiewa się w którymś z tych języków, jednak w przeciwnym razie będzie zmuszony skorzystać z pomocy tłumacza.
Ważne są terminy
Co do zasady, nie został zakreślony sztywny termin dla wniesienia skargi, natomiast nieuzasadniona zwłoka w dokonaniu tej czynności może stanowić podstawę odrzucenia skargi. Za taki okres uznaje się pięć lat od momentu wyczerpania przez skarżącego środków krajowej ochrony prawnej lub jeśli dana sprawa była przedmiotem międzynarodowej procedury, trzy lata od jej zakończenia.
Potencjalne rezultaty
Postępowanie skargowe przyniesie różne efekty w zależności od przedmiotu konkretnej sprawy. W najgorszym razie skarga może zostać uznana za niedopuszczalną lub postępowanie może zostać umorzone. Najczęściej dzieje się tak jednak tylko, gdy to podmiot skarżący sam wycofa skargę. W pozostałych sytuacjach komitet, po rozpoznaniu sprawy wydaje opinię, w której to w przypadku stwierdzenia zasadności skargi wskazuje konkretne działania, jakie powinno podjąć państwo celem usunięcia skutków zaistniałego naruszenia i/lub zapobiegnięcia pojawianiu się podobnych naruszeń w przyszłości. W praktyce komitet najczęściej zaleca zwolnienie niesłusznie osadzonej osoby z więzienia, zapewnienie właściwej opieki medycznej, umożliwienie utrzymywania kontaktów z dziećmi, przywrócenie na stanowisko pracy, pociągnięcie do odpowiedzialności osób odpowiedzialnych w sprawach związanych m.in. ze stosowaniem tortur i zabójstwami. Komitet może również zalecić państwu zapłatę skarżącemu odszkodowania, natomiast zwykle wstrzymuje się on od wskazywania jego konkretnej kwoty i pozostawia tę kwestię uznaniu państwa. Są to jedynie przykładowe środki zaradcze i poza nimi komitet może proponować państwom także inne rozwiązania, jednak co do zasady nie będą one nigdy prawnie wiążące dla państwa, gdyż komitet nie jest sądem, nie wydaje wyroków. Jego opinie mają jednak wartość moralną dla państw, które dobrowolnie poprzez podpisanie paktu wyraziły zgodę na udział w ewentualnych procedurach skargowych. Zdarza się, że komitet poprzestaje jedynie na stwierdzeniu istnienia naruszenia, bez podawania dalszych instrukcji dla państwa.
Procedura skargowa w ramach naruszenia międzynarodowego paktu praw osobistych i politycznych nie jest jedyną możliwością.
Pozostałe procedury
Na podobnych zasadach możliwe jest zaskarżenie do właściwych komitetów także innych naruszeń niż tych ściśle związanych i chronionych przez pakt praw osobistych i politycznych. W przypadku dotknięcia jakąkolwiek formą dyskryminacji rasowej, możemy złożyć skargę na naruszenie Międzynarodowej konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. Jeśli sprawa dotyczy stricte dyskryminacji kobiet ze względu na płeć, ofiary chroni konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet. W ramach dostępnych procedur, możliwe jest również złożenie skargi na naruszenie konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania.
Do komitetu i do Trybunału
Regułą jest korzystanie z jednej międzynarodowej procedury skargowej naraz. Oznacza to, że przed złożeniem skargi musimy zadecydować, która z dostępnych procedur jest dla nas najkorzystniejsza i poprzestać tylko na niej. W przypadkach naruszeń praw człowieka najczęściej wybór będzie leżał pomiędzy skargą indywidualną do Komitetu Praw Człowieka (lub odpowiednio do innego komitetu), a skargą do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. Zasadnicza różnica pomiędzy tymi trybami zaskarżenia leży w ,,mocy” zapadających orzeczeń. Jak już zostało wspomniane, Komitety działające przy ONZ wydają jedynie zalecenia i rekomendacje, które nie wiążą państw, z kolei ETPC, jako międzynarodowy sąd, rozstrzyga na rozprawie, wyrokiem prawnie wiążącym dla danego państwa. W przeciwieństwie do komitetu, Trybunał może orzec zadośćuczynienie dla skarżącego w określonej kwotowo wysokości, zobowiązując państwo do jego wypłacenia. Skargę do ETPC, w przeciwieństwie do skargi do komitetu, mogą złożyć nie tylko osoby fizyczne, ale także osoby prawne. Należy pamiętać, że złożenie skargi do Trybunału jest jednak uwarunkowane dotrzymaniem ściśle określonego terminu, tj. sześciu miesięcy od daty podjęcia ostatecznej decyzji w porządku krajowym. W przypadku skarg do ,,komitetów traktatowych”, terminy często są znacznie dłuższe i bardziej elastyczne. Pewnym ułatwieniem pozostaje możliwość złożenia skargi do Trybunału w języku polskim – bez konieczności tłumaczenia jej na język obcy, tak jak jest to wymagane w przypadku skarg do ,,komitetów traktatowych”. Na dalszych etapach postępowania pojawia się jednak wymóg sporządzania wszelkiej korespondencji w języku angielskim lub języku francuskim. Warto zauważyć, że w przypadku ani jednej, ani drugiej procedury nie obowiązuje przymus adwokacko-radcowski do sporządzenia skargi. Na dalszych etapach postępowania przed ETPC pojawia się jednak ten wymóg – co ważne, Trybunał może wyznaczyć nam pełnomocnika ,,z urzędu”, jeśli nie dysponujemy wystarczającymi zasobami finansowymi. Trzeba jednak pamiętać, że w gruncie rzeczy skarga do ETPC jest procedurą bardziej sformalizowaną i może dotyczyć jedynie najpoważniejszych naruszeń praw człowieka, na podstawie tylko i wyłącznie konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności lub protokołów dodatkowych do tej konwencji.
Co ciekawe, do tej pory do Komitetu Praw Człowieka wpłynęło tylko dziewięć skarg odnoszących się do Polski, a do pozostałych komitetów – ani jedna, podczas gdy do ETPC w samym roku 2019, wpłynęło ich z Polski 1834, z czego zdecydowana większość została pozostawiona bez rozpoznania, z uwagi na brak zasadności. W 2019 roku Trybunał wydał wobec Polski 12 wyroków i w 11 z nich stwierdził naruszenie konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Skąd więc tak małe zainteresowanie skargami w ramach systemów traktatowych ONZ, w porównaniu ze skargami składanymi do ETPC? Prawdopodobnie znaczący wpływ wywiera narracja mediów, w których regularnie przewijają się ,,newsy” na temat samej instytucji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, procedury skargowej czy też zapadłych głośnych wyroków.
Rodzi to przekonanie o największej efektywności i skuteczności właśnie tej drogi. Niewiele natomiast mówi się o niedocenionych procedurach skargowych w traktatowym systemie ochrony praw człowieka ONZ, które to, pozostając niemal niezauważone, są w rzeczywistości znacznie bardziej dostępne dla obywateli.
